DEEL 14 Harlindis en Relindis

Sint-Servaas was bisschop van Tongeren en Maastricht en overleed in 384
​Tegen de tijd dat het christendom in onze streken arriveerde was het de officiële Romeinse staatsgodsdienst geworden. Dat betekende nochtans niet dat iedere inwoner van het rijk zich liet dopen. Zeker in  het noorden bleef het aantal christenen nog verschillende eeuwen aan de lage kant. Voorlopig beperkte het christendom zich tot de stedelijke centra en nederzettingen langs de grote handelsroutes. 

Een belangrijke rol speelde Sint-Servaas als bisschop van Tongeren. Dat bisdom was niet te vergelijken met het huidige bisdom Hasselt. Het was minstens zes keer zo groot. Aan hem wordt toegeschreven dat hij in Tongeren de eerste aan Maria toegewijde kerk boven de Alpen oprichtte. En inderdaad, onder de schitterende Onze-Lieve-Vrouwebasiliek vonden de archeologen de basilica terug.
​
Informatie over Servatius van Maastricht kan men onder andere terugvinden in de Historia Francorum​ en het Liber Miraculorum van Gregorius van Tours uit de zesde eeuw, de Gesta Antiquiora Servatii uit de negende eeuw, de Gesta episcorum Tungrensium van Heriger van Lobbes uit de tiende eeuw en de Actus Sancti Servatii van Jocundus uit de elfde eeuw. En in de twaalfde eeuw schreef Hendrik van Veldeke zijn beroemde Sint-Servaaslegende in de volkstaal.

Servaas van Maastricht (Servatius, Sarbatios, Aravitius) werd geboren in Paenestia, een stad gelegen tussen Armenië en Perzië. Hij was een bloedverwant van Jezus in de vierde graad. Toen hij in Jeruzalem zat te bidden bij  het H. Graf, verscheen een engel die hem naar Tongeren stuurde om bisschop Valentinus op te volgen. Later ondernam Servatius een pelgrimstocht naar Rome om bij Petrus' graf de redding van zijn door de Hunnen bedreigde stad af te smeken. In een visioen overhandigde Petrus hem een zilveren sleutel, die hem het zeggenschap verleende over de toelating tot de hemel: hij kon genade verlenen en mocht zonden bestraffen. Nadat Tongeren toch verwoest werd, en alle overleden Tongenaren dankzij Servaas vergiffenis kregen en naar de hemel gingen, werd de bisschopszetel verplaatst naar Maastricht.

Servatius is de eerste verifieerbare bisschop in de Nederlanden. In Maastricht waar hij in 384 overleed, bouwde hij,  op de plaats van een Romeins heiligdom, de allereerste kerk op huidig Nederlands grondgebied. Later, in 718, werd de bisschopszetel verplaatst naar Luik. De betekenis van de historische Servaas is voor de Nederlandse kerstening beperkt. Als legende schopte hij het veel verder.

Volgens Gregorius van Tours werd er op zijn graf een houten  kapel gebouwd, een cella memoriae, die al spoedig een bedevaartsoord werd. Omstreeks 560 werd de grafkapel door bisschop Monulfus, de twaalfde bisschop van Maastricht, vervangen door een stenen kerk met crypte.

Servaas' feestdag is op 13 mei. Hij is één van de drie ijsheiligen, samen met Pancratius van Rome (12 mei) en Bonifatius van Tarsus (14 mei). Niets in het leven van deze heiligen wijst  op een verband met vorst of ijs. Hun status van ijsheilige hebben zij uitsluitend te danken aan het feit dat hun feestdag, zogenaamd de dag waarop zij stierven, op 12, 13 eb 14 mei vallen. Het is niet onwaarschijnlijk dat hun verering een verchristelijking is van de eredienst van de voorjaarsgodin die met omgangen gesmeekt werd om de gewassen tegen de nachtvorst te beschermen.

De relieken van Sint-Servaas worden bewaard in de Noodkist, zo genoemd omdat vanaf de Middeleeuwen het schrijn in tijden van nood door de stad werd gedragen. Zijn schedel (zonder de onderkaak die zich in Goslar bevindt) wordt bewaard in een holle reliekbuste die ook in de noodprocessies werd meegedragen, voorafgaand aan de Noodkist. Om de zeven jaar trekt in Maastricht nog steeds een processie uit, heiligdomsvaart genoemd. In zijn graf zouden een aantal voorwerpen gevonden zijn, waaronder een hanger met een kruisreliek, de hemelsleutel en een drinkbeker. Met de sleutel en de kruisreliek werd vroeger op Goede Vrijdag water gewijd voor uitdeling aan de gelovigen. De sleutel werd eveneens gebruikt om akkers te reinigen van wormen, veldmuizen en ratten. Drinken uit de beker verloste de mensen van koorts en ziekte.

Sint-Servaas draagt in de afbeeldingen bisschopskledij. Zijn attributen zijn een sleutel die hij van Petrus zou hebben gekregen en een draak, naast of onder hem, die de ariaanse ketterij voorstelt. Soms wordt hij ook voorgesteld met een adelaar die hem op weg naar Rome met gespreide vleugels beschermt tegen de zon. Ook wordt hij voorgesteld met  klompen, waarmee hij volgens de legende werd doodgeslagen. Op bepaalde plaatsen werd hij vereerd als beschermer tegen een  plotse dood. Hij werd ook aangeroepen tegen doodsangst en voor een lang leven. Een en ander zou verband houden met de klankovereenkomst tussen zijn naam en het Latijnse servare, wat 'behouden, bewaren' betekent. Ook werd hij aangeroepen tegen koorts, roos, verlamming, bot- en voetziekten. Hij is de schutspatroon van   klompenmakers en slotenmakers.

De heiligverklaring van Servaas is lange tijd een heikele kwestie geweest. In de Middeleeuwen was een heiligverklaring door de paus ongebruikelijk. Het gebeente van Sint-Servaas was al in de zesde eeuw door bisschop Monulfus 'verheven', wat in die tijd gelijkstond met een heiligverklaring. In de elfde en twaalfde eeuw probeerde het kapittel van Sint-Servaas alsnog pauselijke heiligverklaring te verkrijgen. Daartoe werd alles in het werk gesteld om 'bewijzen' te verzamelen voor de stelling dat Sint-Servaas een achter-achterneef was van Johannes de Doper en Jezus Christus. Volgens deze zogenaamde Doctrina Trajectensium waren Emiu en Memelia de ouders van Sint-Servaas. Zijn grootvader Eliud was een broer van Elisabeth, die de moeder was van Johannes de Doper en een nicht van Maria. Ook wilde men bewezen zien de heilige afkomstig was van Armenië. Om die laatste stelling kracht bij te zetten werd in 1049 op de Synode van Mainz, waar zowel de paus als de keizer aanwezig waren, een Griekse delegatie opgetrommeld, die dat  kon aantonen. Toen dit geen resultaten opleverde, gaf het kapittel omstreeks 1065 opdracht  aan de geleerde Franse monnik Jocundus om een nieuw heiligenleven over Sint-Servaas te schrijven, de Actus Sancti Servatii, waarin de Armeense afkomst en de Doctrina Trajectensium als vaststaande feiten werden gepresenteerd. In 1330 werd de Sint-Servaasverering officieel ingesteld door de Orde van de Dominicanen, nadat de heilige een aanslag op de synode in Keulen verhinderd zou hebben. In 1584 werd Servaas ingeschreven in het Martyrologium Romanum en in 1634 legaliseerde paus Urbanus VIII (1623-1644) alle openbare heiligvereringen ouder dan honderd jaar, waarmee ook Sint-Servaas officieel heilig verklaard was.

Roger Janssen, kruisheer
Pastoor-moderator pastorale eenheid Harlindis en Relindis Maaseik